مقدمه ای بر پیش­ بینی جمعیت

در رشته­ های مختلف علمی، پیش­ بینی­ های کمی به منظور اطلاع از آینده و احتمالاً کنترل و یا تأثیر گذاری بر متغیر یا متغیرهای مورد نظر، صورت می­پذیرد. پیش­ بینی­ های علمی مبتنی بر قواعد و اصول علمی و بدور از پیش داوری­های شخصی محقق صورت پذیرفته و روش­های شناخته شده­ ی پیش ­بینی­ ها و روش­ شناسی آن­ها، مورد بررسی و مطالعه قرار می­گیرد.

در علم جمعیت شناسی اطلاع از تعداد، توزیع و ساختار جمعیت یک منطقه یا کشور همواره مورد توجه دانشمندان این رشته بوده است. از پیشگامان این موضوع می­توان از مالتوس نام برد، مالتوس به­ عنوان اولین جمعیت­ شناس تکنیکی، به زمان دو برابر شدن جمعیت­ ها علاقه وافری داشته و محاسباتی در این خصوص انجام می­داد.

مروری بر روشهای عمده پیش ­بینی جمعیت

در پیش بینی های جمعیتی از روشهایی استفاده می شود که به اختصار به روش­هایی که بیشتر مورد استفاده قرار می­گیرند، اشاره شده و از پرداختن به روش­های مفصل تر اجتناب می­شود.

-روش­های جبری(ریاضی)    

پر کاربرد ترین این روش­ها، عبارتند از روش هندسی و روش نمایی و به شرح ذیل است:

-روش هندسی

 در این روش فرض می­شود افزایش جمعیت (یک کشور یا منطقه) به­صورت تصاعد هندسی است و معادله آن عبارتست از_:

P_t=P₀(1+r)^t

:P₀ عبارتست از جمعیت سال پایه

  :P_t عبارتست از جمعیت در t  سال بعد

r: متوسط نرخ رشد جمعیت بین دو سرشماری

t: زمان بین دو سرشماری

-روش نمایی

با توجه به مشاهدات جمعیت شناسان منحنی افزایش جمعیت کشورها منحنی به منحنی تابع نمایی نزدیک تر است تا تصاعد هندسی، لذا افزایش جمعیت از معادله زیر تبعیت می­کند:

P_t=P₀.e^rt

لازم است ذکر شود، با توجه به تفاوت اندک مقادیر محاسبه شده در دو روش فوق در بازه­ های زمانی کوتاه و همچنین سادگی محاسبات روش هندسی برای برآورد متوسط نرخ رشد جمعیت، روش هندسی بیشتر مورد استفاده قرار می­گیرد.

-روش ترکیبی

روش ترکیبی مورد توجه و علاقه خاص جمعیت شناسان قرار دارد، اساس این روش در درجه نخست تأکید بر ساختار سنی-جنسی جمعیت و بعد از آن میزان­های موالید و مرگ و میر است و با پیش فرض­هایی از روند سطح باروری همراه است.

اطلاعات لازم برای پیش بینی جمعیت به روش ترکیبی عبارتند از:

1-    جمعیت پایه به تفکیک جنس و گروه­های سنی 5 ساله، معمولاً از نتایج آخرین سرشماری استفاده می­شود.

2-    ضریب بقا به تفکیک جنس و گروه­های سنی 5 ساله؛ از جدول عمر مربوط به ناحیه یا کشور مورد مطالعه استفاده می­شود.

3-    میزان باروری عمومی(GFR) (یا میزان باروری کل(TFR)) و همچنین روند تغییرات میزان باروری در طول زمان پیش ­بینی.

لازم است ذکر شود پیش ­بینی در این روش در بازه ­های زمانی پنج ساله انجام می­شود، برای انجام پیش بینی ابتدا جمعیت هرگروه پنج ساله (به تفکیک مرد و زن) در ضریب بقا ضرب و جمعیت پنج سال آینده(البته منتسب به گروه سنی پنج سال بالاتر) بدست می­آید. این قسمت محاسبات به شرط استفاده از جدول عمر مناسب از دقت بالایی برخوردار است و دقت پیش­ بینی به برآورد جمعیت زیر پنج سال در پنج سال بعد منوط است. برای پیش ­بینی جمعیت 4-0 ساله در پنج سال آینده میانگین جمعیت زنان در سنین باروری (49-15 ساله) به تفکیک گروه­های سنی پنج ساله در سال پایه و سال مورد پیش ­بینی محاسبه و با در دست داشتن میزان­ های باروری موالید پنج سال محاسبه می­شود[1].

همانطور که ملاحظه می­شود دقت پیش­ بینی به روش ترکیبی منوط به پیش فرض ­هایی در رابطه با روند میزان موالید در آینده است، خصوصاً که بازه پیش­ بینی بلند مدت باشد. جمعیت شناسان با تخمین سه مقدار برای میزان باروری کل جمعیت را در سه حالت پیش­بینی می­کنند، که از آن به سناریوهای سطح بالا، سطح پایین و متوسط یاد می­شود.

با وارد کردن عامل مهاجرت به محاسبات پیش ­بینی تکمیل می­شود، در این رابطه هم از اطلاعات مهاجرتی موجود در سطح ملی و جهانی و پیش ­بینی­ هایی در خصوص روندهای آینده مهاجرت استفاده می­شود.

روش ترکیبی با استفاده از یک صفحه گسترده مانند Excel به راحتی قابل محاسبه است ولی برای دقت بیشتر و استفاده از اطلاعات پشتیبان، مانند الگوهای جداول عمر مناسب، از نرم افزارهای پیش ­بینی جمعیت مانند People  یاDemproj  استفاده می­شود. اساس کار نرم افزارهای مزبور روش ترکیبی بوده و برای افراد آماتور با اطلاعات مختصری از جمعیت شناسی نیز مناسب است. بدیهی است برای پیش­ بینی­ های دقیق از نظرات جمعیت شناسان خبره باید استفاده شود.

مزایا ومحدودیت های روش­های پیش بینی جمعیت

در صورت استفاده از متوسط نرخ رشد باید توجه شود که پیش بینی برای سال­های بین دوسرشماری یا با فاصله کم و معمولاً حداکثر پنج سال از آخرین سرشماری می­باشد در غیر اینصورت نتایج پیش­بینی از صحت مناسبی برخوردار نخواهد بود. به­ عنوان نمونه با استفاده از متوسط نرخ رشد جمعیت که از سرشماری­های عمومی نفوس و مسکن 1335 تا 1385بدست می­آید، جمعیت سال 1390را برآورد نموده با جمعیت حاصل از سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390 مقایسه می کنیم. برای مثال متوسط نرخ رشد جمعیت در بین سال­های 1335-1345 برابر است با 3.13 درصد و با توجه به جمعیت سال 1335، جمعیت سال 1390 معادل 103071236 نفر برآورد می­شود. این رقم با مقدار واقعی جمعیت در سال 1390 یعنی 75149669 نفر، حاصل از سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال مذکور، 37 درصد اختلاف دارد که غیر قابل چشم پوشی است. این خطا به دلایلی از جمله عدم توجه به ساختار سنی جمعیت رخ می­دهد.

برای اجتناب از خطای فوق و همانطور قبلاً ذکر شد استفاده از روش ترکیبی پیشنهاد می­شود. در روش ترکیبی ساختار سنی و برخی میزان­ها (نرخ­ ها) مورد استفاده قرار می­گیرد. چه بسا دو جامعه با جمعیت مساوی و متوسط نرخ رشد مساوی به دلیل ساختار سنی متفاوت بعد از گذشت زمانی معین دارای جمعیت­های متفاوتی شوند (یکی از دلایل رخداد خطا در استفاده از متوسط نرخ رشد جمعیت مورد اشاره در بالا همین است). لازم است ذکر شود جمعیت شناسان به روش­های آماری مبتنی بر احتمالات چندان تمایلی نداشته ولی برخی محققین در برآورد اجزای پیش ­بینی­ های جمعیتی مانند پیش ­بینی باروری کل، از برخی روش­های آماری استفاده می­کنند.

---

[1] برای اطلاع بیشتر از ریزه کاری­های دیگری مانند احتساب میزان مرگ و میر گروه سنی 4-0 ساله، باید به منابع تخصصی مراجعه شود.